Την Τρίτη, 31 Αυγ. 2022 απεβίωσε σε ηλικία 91 ετών ένας από τους σημαντικότερους σε σπουδαιότητα παγκόσμιους ηγέτες του παρελθόντος αιώνα, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, τελευταίος ηγέτης της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. (ΕΣΣΔ).

Ολόκληρος ο κόσμος αποχαιρέτησε με συγκίνηση έναν μεγάλο μεταρρυθμιστή, ο οποίος πλέον ανήκει στην Ιστορία και στην κρίση της. Οι μεγάλοι ηγέτες όταν πεθαίνουν περνούν στην Ιστορία, ενώ οι ασήμαντοι και οι καταστροφείς παραδίδονται στην λήθη. Ο γράφων θυμάται τα λόγια του Κωνσταντίνου Καραμανλή για τον Γκορμπατσώφ ''ο Γκορμπατσώφ θα μείνει στην Ιστορία ως ένας μεγάλος μεταρρυθμιστής, όποιο και αν είναι το τέλος του''. Το τέλος του ήταν ήρεμο και ειρηνικό και τώρα όλοι, Ρώσοι και ξένοι παραδέχονται το μέγεθος της μεταρρύθμισης που έκανε στην μεγάλη χώρα του. Το μεγαλείο του ανδρός ήταν τόσο μεγάλο διεθνώς, ώστε ακόμη και ο σημερινός τύραννος της Ρωσίας (η αναφορά στο όνομά του περιττεύει) αναγκάστηκε να αποτίσει φόρο τιμής στο φέρετρό του και να κάνει το σημείο του σταυρού. Βεβαίως, δεν παρέλειψε την επόμενη ημέρα να κλείσει την εφημερίδα που εξέδιδε ο Μιχαήλ με έναν δημοσιογράφο, την Νόβαγια Γκαζέτα (Νέα Εφημερίς), ως ενοχλητική για το καθεστώς του. Τοιούτος ο ανήρ, τοιαύτα τα έργα του.

Ο γράφων ούτε δύναται, ούτε επιθυμεί να εντρυφήσει στην πορεία του Μιχαήλ, καθότι το παρόν δεν αποτελεί ούτε ιστορικό κείμενο, ούτε πολιτική ανάλυση. Το μόνο που δύναμαι είναι να ανακαλέσω στην μνήμη μερικές χαρακτηριστικές στιγμές της πορείας του ανδρός. ''Τι βλακείες είναι αυτά που μου λέτε'' απάντησε σε κάποιους ξύλινους γραφειοκράτες το 1985 σε μια σύσκεψη με θέμα την παραγωγική διαδικασία της ΕΣΣΔ, όταν αυτοί του εξηγούσαν τον συγκεντρωτικό τρόπο παραγωγής. ''Η χώρα μας έχει ανεξάντλητους πλουτοπαραγωγικούς πόρους και ο λαός υποφέρει, αυτό μπορείτε να μου το εξηγήσετε;'' αντέτεινε και τους πέταξε έξω από το γραφείο του. Ειδικά μετά το πυρηνικό ατύχημα στο Τσέρνομπιλ, ο Μιχαήλ προέβη σε σοβαρές οικονομικές μεταρρυθμίσεις χαλαρώνοντας τον συγκεντρωτικό έλεγχο στις μεγάλες βιομηχανίες ως ένα νέο πείραμα αύξησης της παραγωγής προς όφελος όλων χωρίς όμως αμφισβήτηση του σοσιαλισμού. 

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ ήταν τόσο πολύ ταγμένος στην υπόθεση της ειρήνης, ώστε έφθασε στο σημείο να προτείνει στην Δύση πλήρη κατάργηση των πυρηνικών όπλων, πράγμα βεβαίως που απερρίφθη, διότι η Δύση προτίμησε να παραμείνει στην ασφάλεια της ισορροπίας του τρόμου (έχοντας υπόψιν κάποιες δηλώσεις του σημερινού τυράννου της Ρωσίας περί χρήσης πυρηνικών ως ύστατο μέσον επιβολής, η Δύση μάλλον έπραξε καλώς). Όπως όμως και να είχε το πράγμα, η τότε πρόταση του Μιχαήλ για ένα ενιαίο σύστημα ασφάλειας ''από την Λισαβώνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ'' ήταν και παραμένει σωστή και μια παρακαταθήκη για το μέλλον όταν οι περιστάσεις το ευνοήσουν. 

Οι Δυτικοί παράτησαν τον Γκορμπατσώφ όταν δεν τους ήταν πια χρήσιμος, ούτε κράτησαν τις υποσχέσεις τους για μη επέκταση του ΝΑΤΟ στα ανατολικά με αντάλλαγμα την ενοποίηση της Γερμανίας, πράγμα που εξηγεί εν μέρει και την σημερινή επιθυμία των Ρώσων για ανταπόδοση. Εν τω μεταξύ όμως ολόκληρη η Ανατολική Ευρώπη ανέπνεε επιτέλους ελεύθερο αέρα με την αποχώρηση των ρωσικών δυνάμεων χωρίς τουφεκιά. Το Τείχος του Αίσχους είχε πέσει και μαζί του μια ιδεολογία και ένα από τα πιο ηλίθια συστήματα που εφαρμόστηκαν ποτέ στον κόσμο, ο κομμουνισμός. Όση ευγνωμοσύνη και αν έχουμε προς τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ για τον καίριο ρόλο του για την απελευθέρωση όλης της Ευρώπης από το-κατά Μαρξ-φάντασμα του κομμουνισμού θα είναι λίγη. 

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ ανέλαβε τα ηνία της ΕΣΣΔ όταν τα σημάδια της οικονομικής της κατάρρευσης αφενός και οι τάσεις χειραφέτησης των ανατολικών κρατών αφετέρου ήταν κάτι παραπάνω από εμφανείς. Κατόπιν αυτών και πολλών άλλων η προσπάθεια της περεστρόϊκα (μεταρρύθμιση) και γκλάσνοστ (διαφάνεια) δεν ήταν προσπάθεια διάλυσης, όπως πολλοί συμπατριώτες του και πολλοί Ευρωπαίοι αριστεροί νομίζουν, αλλά το ακριβώς αντίθετο. Ο Μιχαήλ προσπάθησε να διασώσει ό'τι ήταν δυνατόν να διασωθεί από τον σοσιαλισμό χρησιμοποιώντας άλλες μη-βίαιες μεθόδους. Η Αριστερά και πολλοί Ρώσοι ( οι περισσότεροι) κρίνουν τον Μιχαήλ εκ του αποτελέσματος, δηλαδή την διάλυση ενός μεγάλου και ισχυρού κομμουνιστικού πολυεθνικού κράτους, αντίπαλον δέος της Δύσης και αυτό τους αρκεί για να τον καταδικάσουν. Το πως ήταν οι συνθήκες διαβίωσης στο κράτος αυτό τους αφήνουν αδιάφορους. Η Ιστορία όμως δεν πηγαίνει έτσι, κινείται, δεν είναι στατική, ούτε ανέχεται τις ιδεοληψίες επί μακρόν. Και εις πείσμα των ανοήτων και ανιστορήτων θα δικαιώσει τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, αν δεν το έχει κάνει ήδη.

Ο Γκορμπατσώφ είναι ο τελευταίος που μπορεί να κατηγορηθεί για την κατάρρευση του διεθνούς κομμουνισμού. Το σύστημα κατέρρευσε αφ'εαυτού επειδή απλώς δεν μπορούσε πια να καλύψει τις ανάγκες των ανθρώπων και βεβαίως η Ιστορία, όπως κάνει πάντα αποκατέστησε τις ισορροπίες της. Ο Γκορμπατσώφ όμως έκανε κάτι άλλο. Έδωσε στους Ρώσους ελευθερία θρησκείας, λόγου, ελευθεροτυπίας και ταξιδίων στο εξωτερικό. Φαίνεται όμως αυτή η υπερβολική δόση ελευθερίας ήταν πραγματικά ασήκωτη για Ρώσους που γι'αυτούς ο αυταρχισμός και ο ιμπεριαλισμός είναι στοιχείο του αίματός τους και κυκλοφορεί σ'αυτό.

Γι'αυτό και σύντομα επέλεξαν για μια ακόμη φορά έναν τύραννο, νομίζοντας οι τάλαινες οτι δι'αυτού θα ανασυστήσουν το παλιό μεγαλείο. Όταν θα πάρουν πόδι από την Ουκρανία όμως θα καταλάβουν οτι σύμφωνα με τον αδήριτο και αιώνιο νόμο της Ιστορίας, όταν οι Αυτοκρατορίες φεύγουν από τα εδάφη που κατείχαν, ουδέποτε επιστρέφουν σ'αυτά.

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ όμως έβαλε τα ανθρώπινα δικαιώματα πάνω από τα κρατικά συμφέροντα και προτίμησε την ειρήνη, παρά την προσωπική ισχύ και τον προσωπικό πλούτο. Ο Μουράτοφ, φίλος του και μέχρι πρότινος εκδότης της εφημερίδας Νόβαγια Γκαζέτα έγραψε στο τελευταίο του άρθρο πριν τον κλείσει ο τύραννος το εξής.''Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ  μας χάρισε τριάντα χρόνια ειρήνης χωρίς την απειλή παγκοσμίου πολέμου. Αλλά το δώρο τελείωσε. Δεν υπάρχει πια. Και δεν θα υπάρξουν άλλα δώρα''.  

Μεγάλε Άνθρωπε και φίλε Μιχαήλ Γκορμπατσώφ σε αποχαιρετούμε με αγάπη και ευγνωμοσύνη.

Ιωάννης Ξηρός
Ταξ|χος ε.α.